گفت‌وگوی بین‌الادیانی در پاکستان باید از تلاش‌های نمادین فراتر رود و به اقدامات مبتنی بر حقوق و شمول اجتماعی تبدیل شود تا صلح پایدار و همزیستی اجتماعی تحقق یابد.
ناتان مچ، مدیر مرکز کالینز در مؤسسه اکتون، می‌گوید: "مشارکت بین‌الادیانی نباید به‌عنوان منشأ تفرقه نگریسته شود، بلکه باید به‌عنوان ابزاری سازنده برای پرداختن به چالش‌های جهانی معاصر در نظر گرفته شود. سنت‌های فکری و اخلاقی دینی، چارچوب‌های اخلاقی و فلسفی جهان را به‌شدت شکل داده‌اند... با بهره‌گیری از بهترین‌های این ادیان، گفت‌وگوی بین‌الادیانی می‌تواند راه‌حل‌های مشترکی را برای پیشرفت اجتماعی فراهم کند".
درحالی‌که مچ بر ظرفیت تحول‌آفرین مشارکت بین‌الادیانی تأکید دارد، هشدار می‌دهد که این تلاش‌ها ممکن است در صورتی که فقط برای مؤمنان لیبرال الهیاتی جذاب باشد، موفق نباشند. به اعتقاد او، برای اثربخشی واقعی، ابتکارات بین‌الادیانی باید همه‌شمول باشند و هر دین را تشویق کنند تا بدون قربانی کردن باورهای بنیادین خود، اهداف مشترکی مانند آزادی مذهبی را پیگیری کنند. به‌عنوان نمونه‌ای از این رویکرد، مچ به برنامه رهبران نوظهور مؤسسه اکتون اشاره می‌کند؛ جایی که جوانان ضمن کسب تجربه حرفه‌ای، با ایده‌هایی در زمینه جامعه‌ای آزاد و بافضیلت درگیر می‌شوند.
با بهره‌گیری از بینش ناتان، تجربه من نیز با همکاری‌های بین‌الادیانی در مؤسسه اکتون عمیق‌تر شد. به دعوت دکتر جان سی. پینه‌یرو، مدیر پژوهش مؤسسه اکتون، برای شرکت در دانشگاه اکتون در گرند رپیدز دعوت شدم؛ اندیشکده‌ای که درک من را از تلاقی ایمان، اقتصاد و مسئولیت مدنی به‌طور عمیقی شکل داد.
هر سال، دانشگاه اکتون بیش از ۱۰۰۰ رهبر مذهبی، حرفه‌ای‌های کسب‌وکار و دانشگاهیان از بیش از ۸۰ کشور را گرد هم می‌آورد تا بررسی کنند چگونه ایمان می‌تواند در ابعاد عملی، اخلاقی و اقتصادی به شکوفایی انسان کمک کند. در این محیط فکری غنی و متنوع جهانی، نقش همزیستی بین‌الادیانی در توسعه اجتماعی-سیاسی را بازاندیشی کردم. این تجربه‌ها در نهایت مرا به این پرسش تحقیقاتی رساند: مؤثرترین رویکردهای بین‌الادیانی برای ارتقای همزیستی و تفاهم در جوامع متنوع ـ به‌ویژه در پاکستان ـ کدام‌اند، و این رویکردها چگونه با اصول دموکراسی، حقوق بشر و توسعه پایدار هم‌راستا هستند؟
پژوهش من استدلال می‌کند که همزیستی بین‌الادیانی نه‌تنها یک پیامد منفعل نظام‌های دموکراتیک است، بلکه می‌تواند نقش فعالی در موفقیت دموکراسی ایفا کند. با روش‌شناسی کیفی شامل مرور منابع و مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با الهی‌دانان، متخصصان حقوق بشر و فعالان توسعه، بررسی کردم که چگونه تلاش‌های بین‌الادیانی ساختارهای اجتماعی-سیاسی پاکستان را شکل داده و متقابلاً از آن تأثیر پذیرفته‌اند.
برای زمینه‌سازی این تحقیق، باید به روند جهانی رو به رشد همکاری‌های بین‌الادیانی اشاره کرد. در واکنش به افزایش قطب‌بندی مذهبی، بسیاری از کشورها سیاست‌های رسمی برای همزیستی بین‌الادیانی در پیش گرفته‌اند. پاکستان وزارت‌هایی برای همزیستی بین‌الادیانی تأسیس کرده و کشورهای ایالات متحده، کانادا و بریتانیا نیز استراتژی‌هایی مبتنی بر دین را در دیپلماسی و توسعه گنجانده‌اند. همچنین، ابتکارات غیررسمی مانند "فروم بین‌الادیانی G20" و نهادهایی مانند ICRD نیز تلاش می‌کنند تا از طریق همکاری‌های میان‌دینی، به چالش‌هایی از جمله اهداف توسعه پایدار سازمان ملل بپردازند. با این حال، بررسی منابع نشان می‌دهد که اجرای مؤثر هنوز با موانعی مواجه است؛ بررسی ۹۳ برنامه بین‌الادیانی و ۴۷ مطالعه تجربی، پیشرفت‌هایی در ارتباط و درک متقابل نشان می‌دهند، اما کمبودهایی در توسعه رهبری، ارزیابی تأثیر و یکپارچگی در سیاست‌گذاری ـ به‌ویژه در ارتباط با مشارکت جوانان و شمولیت جنسیتی ـ مشهود است.
گفت‌وگوی بین‌الادیانی در پاکستان هنوز عمدتاً الهیاتی باقی مانده و اغلب تبعیض دینی و طرد اجتماعی را نادیده می‌گیرد
تاریخچه همکاری‌های بین‌الادیانی جدید نیست. واژه "بین‌الادیانی" به تلاش مشترک ادیان مختلف برای ارتقای صلح، عدالت و ارزش‌های مشترک اشاره دارد. رویدادهای شاخصی چون پارلمان جهانی ادیان در ۱۸۹۳ و اسناد جهانی مانند "اعلامیه مراکش" (۲۰۱۶) و "سند برادری انسانی" (۲۰۱۹) بازتابی از جایگاه در حال رشد آن در حکمرانی جهانی‌اند. با این حال، محققان همچنان معتقدند مطالعات بین‌الادیانی فاقد بنیان نظری منسجم‌اند و در علوم اجتماعی کم‌نمایند.
در زمینه پاکستانی، همزیستی بین‌الادیانی ریشه‌های تاریخی دارد. در زمان تأسیس کشور در ۱۹۴۷، محمدعلی جناح چشم‌انداز دولتی را ترسیم کرد که در آن اقلیت‌های مذهبی از حقوق برابر برخوردار باشند. اما این چشم‌انداز در دوران ژنرال ضیاءالحق ـ که قوانینی تبعیض‌آمیز علیه اقلیت‌ها وضع کرد ـ تضعیف شد. امروز نیز با وجود ابتکاراتی مانند پیام پاکستان و عملیات‌های ضد افراط‌گرایی، افزایش خشونت‌های مذهبی در سال ۲۰۲۳ شکاف میان سیاست و عمل را آشکار کرده است.
یافته‌های کلیدی پژوهش
۱. بازتعریف همزیستی بین‌الادیانی در پاکستان ـ چارچوب مفهومی
یافته نخست بر نیاز فوری به بازتعریف مفهوم همزیستی بین‌الادیانی با ادغام الهیات، حقوق بشر و دیدگاه‌های توسعه تأکید دارد. الهیات رشد معنوی را ترویج می‌کند؛ حقوق بشر بر آزادی‌های اساسی و حمایت از تبعیض دینی تأکید دارد؛ توسعه نیز به مشارکت عملی دینی در ارتقای جوامع می‌پردازد. درحال‌حاضر، گفت‌وگوهای بین‌الادیانی در پاکستان بیشتر رنگ‌وبوی الهیاتی دارند و کمتر به تبعیض و طرد اجتماعی می‌پردازند. برای پیشرفت واقعی، این ابتکارات باید با چارچوب‌های جهانی چون تعریف سازمان ملل از تبعیض دینی هم‌راستا شوند.
۲. بازنگری در ساختارهای بین‌الادیانی ـ چارچوب راهبردی
یافته دوم نیاز به اصلاح ساختارهای بین‌الادیانی از طریق چارچوبی راهبردی را آشکار می‌کند که متخصصان حقوق بشر، توسعه و دانشگاهیان را گرد هم آورد. این رویکرد بین‌رشته‌ای، ابتکارات بین‌الادیانی را از گفت‌وگوهای منفعل به اقدامات اثرگذار در برابر چالش‌های ساختاری تبدیل خواهد کرد. از آنجا که ۶۰٪ جمعیت پاکستان زیر ۳۰ سال دارند، مشارکت جوانان و زنان در این ساختارها ضروری است تا تلاش‌ها بازتابی از پویایی جمعیتی کشور باشند.
۳. جریان‌سازی گفت‌وگوی بین‌الادیانی ـ مدل فراگیر
یافته سوم بر جریان‌سازی گفت‌وگوی بین‌الادیانی در تمام سطوح دولت و جامعه تأکید دارد. همزیستی نباید صرفاً یک ژست نمادین یا سند سیاستی باشد، بلکه باید به یک اصل زنده تبدیل شود که در تمام عملکردهای دولتی، سیاست‌گذاری‌ها و خدمات عمومی منعکس باشد. اختصاص دادن این مسئولیت به وزارتخانه خاص، پیشرفت را کند کرده و باعث ضعف در هماهنگی بین دولت مرکزی و استان‌ها شده است.
ایمان، آگاهی و همکاری
محمد السانوسی، فارغ‌التحصیل برجسته دانشگاه اسلامی بین‌المللی اسلام‌آباد و کمیسر کمیسیون آزادی مذهبی آمریکا و مدیر شبکه صلح‌سازان مذهبی و سنتی، تأکید دارد: "جوامع دینی تنها صداهای اخلاقی نیستند. آنان کنشگرانی فعال در مسیر تغییرند؛ ریشه در الهیات دارند، متعهد به کرامت انسانی‌اند و شرکای ضروری توسعه پایدار محسوب می‌شوند. وقتی در فضایی آزاد و همکارانه قرار گیرند، قدرت شفابخشی، خدمت به آسیب‌پذیران و ساختن جهانی عادلانه را دارند".
نتیجه‌گیری
این مطالعه ضمن ارائه پیامدهایی برای سیاست‌گذاری، اجرا و تحقیقات آتی، بر ضرورت گسترش گفت‌وگوی بین‌الادیانی به‌عنوان ابزار مقابله با تبعیض دینی و طرد اجتماعی مطابق با چارچوب‌های حقوق بشری تأکید دارد. در سطح عملی، ادغام این ابتکارات در حوزه‌های مختلف مانند آموزش، بهداشت، قانون و دیگر عرصه‌ها برای ایجاد تأثیر اجتماعی ملموس و انسجام اجتماعی پیشنهاد می‌شود. در سطح پژوهشی، اولویت باید بر ارزیابی اثربخشی این رویکردها ـ به‌ویژه در زمینه‌هایی چون پاکستان ـ و استراتژی‌هایی برای نهادینه‌سازی گفت‌وگوی بین‌الادیانی در نهادهای عمومی باشد.
مجموع این اقدامات نه‌تنها برای ارتقای اثربخشی تلاش‌های بین‌الادیانی حیاتی است، بلکه برای تقویت دموکراسی، حفاظت از حقوق بشر و پیشبرد توسعه پایدار در پاکستان و فراتر از آن نیز ضروری‌اند. با نهادینه‌سازی گفت‌وگو در سراسر ساختارهای حکومتی و اجتماعی، و به رسمیت شناختن جوامع ایمانی به‌عنوان شرکای اصلی، می‌توان شکاف‌های اجتماعی را پر کرد، کرامت انسانی را پاس داشت و حکمرانی فراگیر را تقویت کرد. اکنون بیش از هر زمان، این مسیر همکارانه، کلید ساخت جوامعی مقاوم، عادلانه و متنوع است.
نویسنده: دکتر روبینا فیروز بهتی
نظر شما